Fikir yapısı olarak Abdülhamid'i, İslamcı, Osmanlıcı, Türkçü'den ziyade devletçi olarak nitelen-dirmek daha doğrudur. Eski Türk devlet geleneği anlayışını örnekleriyle şahsında yaşatan II. Ab-dülhamid, Tanzimat'ı devleti yeniden canlandırma çabaları, bir ihya hareketi olarak değerlendir-mekte, babasını da bu yüzden "muhyi-i devlet" olarak adlandırmaktadır. Türk devlet anlayışının en büyük temsilcilerinden biri olarak dinden önce devleti düşünmüştür. Devlet olmazsa dini mu-hafaza etmenin de mümkü ...